Dziedziczenie bez testamentu – ustawowe w I grupie spadkobierców

Wielokrotnie tematem porad prawnych udzielanych w kancelarii adwokackiej we Wrocławiu i Leśnej (ok. Lubania) jest dziedziczenie bez testamentu tj. dziedziczenie ustawowe, mające swoją regulację w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, z póżn. zm.; dalej: kc).

Aby po rozmowie mogli Państwo przypomnieć sobie jak wygląda dziedziczenie bez testamentu, postanowiłem przygotować lapidarne przypomnienie zasad przejścia majątku po śmierci spadkodawcy. Cykl rozpoczną informacje o dziedziczeniu ustawowym. Będzie ono mieć miejsce jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie ważnego testamentu albo gdy osoby powołane do dziedziczenia w testamencie nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.

Dziedziczą dzieci i małżonek

Zgodnie z art. 931 § 1 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek.

To, że dzieci spadkodawcy dziedziczą w pierwszej kolejności znaczy, że jeżeli spadkodawca nie miał małżonka (np. rozwiódł się, bądź jeżeli małżonek zmarł przed spadkodawcą), dziedziczyć po nim będą tylko jego dzieci (jak na poniższej grafice; dziedziczące dzieci wyłączają od dziedziczenia wszystkich dalszych krewnych spadkodawcy, np. rodziców, rodzeństwo). Nie ma przy tym znaczenia, czy dziedziczące dziecko pochodzi z małżeństwa spadkodawcy, czy też jest dzieckiem pozamałżeńskim.

Następnie, art. 931 § 2 k.c stanowi, że jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Jeżeli zatem dziecko „D¹” nie dożyło otwarcia spadku po spadkodawcy, wówczas po „S” dziedziczyć będzie „Z¹” – wnuk (oraz w sytuacji jak na grafice powyżej – również dziecko „D²” ). Jeżeli zaś byłoby tak, że i wnuk „Z¹” nie dożył otwarcia spadku, a pozostawiłby po sobie dziecko „Z³”, to dziedziczyć będzie „Z³” – prawnuk. Na marginesie wspomnę, że np. „Z¹” (który jest dzieckiem „D¹”) może odrzucić spadek po „D¹”, a jednocześnie przyjąć spadek po „S”. Dzieje się tak dlatego, że taki zstępny „Z¹” posiada niezależne prawa do dziedziczenia:

• dziedziczy jako dziecko po swoim ojcu / matce, a osobno (dodatkowo),
• dziedziczy jako wnuk po swoim dziadku / babci.

Dziedziczenie małżonków

Ustawa wyraźnie stanowi, że do kręgu spadkobierców ustawowych należy też małżonek spadkodawcy. Zatem tzw. ex-małżonek nie dziedziczy po swoim byłym małżonku, tak samo jak z kręgu spadkobierców wyklucza prawomocnie orzeczona separacja (art. 935¹ k.c.), unieważnienie małżeństwa po jego ustaniu (art. 18 k.r.o.) lub ustalenie nieistnienia małżeństwa (art. 2 k.r.o.).

Niemniej jednak, jeżeli małżonkowie pozostawali w tzw. faktycznej separacji (nie rozwiedli się), to, co do zasady, pozostaje to bez znaczenia z punktu widzenia dziedziczenia ustawowego i małżonkowie dziedziczą po sobie.

Sprawa o rozwód lub separację, a spadek i dziedziczenie

Choć nie są to sytuacje częste, warto wspomnieć o możliwej śmierci jednego z małżonków w trakcie postępowania rozwodowego lub separacyjnego. W takiej sytuacji, pomimo formalnego istnienia małżeństwa, małżonek „M” (pozostały przy życiu) jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji (z winy „M”), a żądanie to było uzasadnione. Warto zwrócić uwagę, że żądanie wyłączenie małżonka „M” od dziedziczenie nie będzie przysługiwać, jeżeli spadkodawca żądał orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie.

Co istotne, wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Małżonek wyłączony od dziedziczenia traktowany jest tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku. Proces o wyłączenie małżonka od dziedziczenia jest niejako kontynuacją procesu rozwodowego.  Sąd zatem będzie oceniać czy nastąpił trwały i zupełni rozkład pożycia małżeńskiego, a nadto czy nastąpił on z winy małżonka „M” (który pozostał przy życiu). Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem (czyli np. dzieci, dalsi zstępni). Termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.

Tak w zarysie przedstawia się dziedziczenie bez testamentu w tzw. I grupie spadkobierców ustawowych. Z zawodowego doświadczenia wiem, że znaczna część spraw spadkowych wymaga fachowej pomocy prawnej adwokata i nie muszą Państwo latami zmagać się z nimi sami. W razie pytań proszę o nawiązanie kontaktu w dogodny sposób – mailowo bądź telefonicznie.